ABC wiedzy o samorządzie

Europejska Karta Samorządu Terytorialnego - konwencja Rady Europy uchwalona w 1985 r. ratyfikowana w całości przez Polskę w 1993 r. EKST stanowi zbiór kilkudziesięciu zasad, którymi powinny kierować się państwa przy tworzeniu swojego ustawodawstwa. Przyjęcie tych reguł oznacza akceptację niezależności oraz samodzielności samorządu terytorialnego, które mają odzwierciedlenie na płaszczyźnie prawnej - gwarantowane w konstytucji, finansowej - zapewnienie trwałych , samodzielnych źródeł finansowania, nadzorczo-kontrolnej - jasne kryteria nadzoru ograniczające się do badania legalności działania organów samorządu.

Głosowanie - ustawa o samorządzie gminnym przewiduje dwa rodzaje głosowania: jawne i tajne. Głosowanie jawne jest to taki sposób przeprowadzenia głosowanie, w którym można określić kto z uprawnionych do głosowania za jakim rozstrzygnięciem opowiedział się. Głosowanie tajne jest to sposób przeprowadzenia głosowania, który uniemożliwia identyfikację osób głosujących. Uchwały organów gminy zapadają w głosowaniach jawnych. Głosowanie tajne dopuszczalne jest jedynie w przypadkach wyraźnie wskazanych przepisami prawa.

Gmina - terytorialny związek samorządowy należący do kategorii związków publicznoprawnych, oznaczający samorządową wspólnotę wszystkich mieszkańców zamieszkujących terytorium gminy.

Jednostki pomocnicze gminy - tworzy rada gminy w drodze uchwały. Jednostkami pomocniczymi są: sołectwa, dzielnice, osiedla. Rada gminy, po konsultacji z mieszkańcami lub z ich inicjatywy, decyduje o powołaniu jednostki pomocniczej. Również do wyłącznej właściwości rady gminy należy ustalanie ich zakresu działania, zasad przekazywania im składników mienia do korzystania oraz zasad przekazywania środków budżetowych na realizację zadań.

Kadencja organów jednostek samorządu terytorialnego - kadencja rady gminy, powiatu, sejmiku wojewódzkiego trwa 4 lata licząc od dnia wyboru. Wybory oraz sposób ich przeprowadzenia reguluje ustawa- Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw. Kadencja może być skrócona jeżeli:
- sejm rozwiąże radę gminy w trybie art. 96 ustawy o samorządzie gminnym, radę powiatu w trybie art. 83 ustawy o samorządzie powiatowym albo sejmik wojewódzki w trybie art. 84 ustawy o samorządzie województwa,
vkadencja rady może być również skrócona w przypadku odwołania w drodze referendum,
- w przypadku zmian w podziale terytorialnym państwa.
Z kadencja rady związany jest okres funkcjonowania jej organów - komisji. Komisje rozpoczynają swe funkcjonowanie z dniem ich wyboru, a kończą z dniem upływu kadencji rady.

Klasyfikacja budżetowa - prawny system grupowania dochodów i wydatków budżetowych, przychodów i rozchodów, wyodrębnionych według jednolitych kryteriów na określone podziałki. Stanowi podstawowy element układu budżetu jednostki samorządu terytorialnego. Klasyfikacja budżetowa spełnia funkcje: ekonomiczną, finansową, prawną i informacyjną. Zgodnie z ustawą o Finansach publicznych dochody i wydatki budżetowe klasyfikuje się według działów, rozdziałów - określających rodzaj działalności oraz paragrafów określających źródło dochodu lub rodzaj wydatku. Tak więc, działy odpowiadają podstawowym dziedzinom działalności, rozdziały - określonym grupom jednostek organizacyjnych lub zadań budżetowych, natomiast paragrafy określonym źródłom dochodów lub rodzajom wydatków budżetowych.

Komisje - pomocnicze organy wewnętrzne rady gminy (powiatu ), sejmiku województwa o charakterze opiniodawczo-doradczym. Rada gminy ( powiatu ), sejmiku może powoływać stałe i doraźne komisje do realizacji określonych zadań, ustalając jednocześnie przedmiot działania oraz skład osobowy. Komisje zobowiązane są do przedkładania radzie planu pracy i sprawozdań z działalności. Podlegają radzie, podejmują działalność w imieniu rady i w zakresie przez nią określonym.

Opłaty lokalne - opłaty dotyczą osób fizycznych i prawnych, bez względu na miejsce zamieszkania lub siedzibę, prowadzących prawnie określoną działalność gospodarczą, korzystających z czynności urzędowych lub z infrastruktury na obszarze gminy. Wysokość opłat lokalnych ustalają uchwałą rady gmin z zachowaniem górnej granicy określonej ustawowo. Sposób ustalania reguluje ustawa o podatkach i opłatach lokalnych. Rozróżnia się trzy rodzaje opłat:
-  targową - pobierana jest od osób fizycznych, osób prawnych i od jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, dokonujących sprzedaży na targowiskach;
-  opłata miejscowa - pobierana jest w gminach, na obszarze których znajdują się miejscowości posiadające walory klimatyczne lub krajobrazowe. Uiszczają je osoby, które przebywają w miejscowości w celach wypoczynkowych, zdrowotnych i turystycznych. Prawo do ustanowienia opłaty miejscowej maja tylko gminy o w/w walorach, które posiadają odpowiednią infrastrukturę i znalazły się w wykazie gmin ustalonym przez wojewodę w drodze zarządzenia;

Podatki lokalne - daniny publiczne nakładane na osoby prawne i fizyczne na określonym terytorium przez organy do tego uprawnione; stanowią dochody własne gminy, a ustalane są i pobierane na podstawie ustaw podatkowych. Wójt, burmistrz lub prezydent mają prawo do udzielania ulg, odroczeń i umorzeń oraz stosowania zaniechania poboru w zakresie podatków stanowiących dochody gmin i wypłacanych bezpośrednio na ich rachunek. Szczegółowe zasady naliczania i pobierania podatków oraz opłat lokalnych zasilających budżety gmin zawarte są w ustawach podatkowych. Jedna z tych ustaw - o podatkach i opłatach lokalnych normuje problematykę trzech podatków: podatku od nieruchomości, podatku od środków transportowych i podatku od posiadania psów. Ustawa ta nadała radom gmin prawo ustalania szczegółowych stawek podatków i opłat lokalnych, przy jednoczesnym ustawowym określeniu ich górnego pułapu.

Porozumienie komunalne - zawierane są przez zainteresowane gminy
( powiaty lub województwa ) w celu realizowania wspólnych zadań publicznych, przekraczających możliwości finansowe i organizacyjne danej jednostki samorządu terytorialnego. W wyniku porozumienia komunalnego mogą być realizowane zadania własne gminy oraz zadania zlecone.

Pracownicy samorządowi - są to osoby zatrudnione w: urzędach marszałkowskich, wojewódzkich samorządowych jednostkach organizacyjnych, starostwach powiatowych, powiatowych jednostkach organizacyjnych, urzędach gmin oraz w gminnych jednostkach i zakładach budżetowych. Wyróżnia się następujące kategorie pracowników samorządowych:
-pracownicy zatrudniani na podstawie wyboru to: w urzędzie marszałkowskim - marszałek województwa, wiceprzewodniczący zarządu oraz pozostali członkowie zarządu województwa jeżeli statut województwa tak stanowi;
w starostwie powiatowym - starosta, wicestarosta oraz pozostali członkowie zarządu powiatu jeżeli statut powiatu tak stanowi;
w urzędzie gminy- wójt, burmistrz, prezydent miasta,
-na podstawie mianowania zatrudniani są pracownicy na stanowiskach
określonych w statucie gminy bądź związku międzygminnego,
-na podstawie powołania zatrudniani są: zastępca wójta, sekretarz gminy, sekretarz powiatu, skarbnik gminy, skarbnik powiatu, skarbnik województwa,
-pozostali pracownicy samorządowi zatrudniani są na podstawie umowy o pracę.

Prawo miejscowe - rodzaj przepisów prawnych ustanawianych przez wojewodę lub organ administracji niezespolonej albo przez organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego ( radę gminy, powiatu lub sejmik województwa ). Upoważnienie do ich wydania znajduje się albo w przepisach szczególnych albo ma charakter ogólny i jest zawarte w ustawach : o samorządzie gminnym, o samorządzie powiatowym, o samorządzie województwa i o administracji rządowej w województwie.

Quorum - niezbędna do prawomocności uchwał liczba członków rady obecnych na sesji lub liczba członków innego organu jednostki samorządu terytorialnego. Ustawa o samorządzie gminnym przyjmuje quorum połowy składu rady liczonego od liczby mandatów obsadzonych w radzie, jako zasadę ogólną lub quorum połowy ustawowego składu rady w przypadku głosowań o charakterze personalnym np. wyboru przewodniczącego rady.

Rada gminy, powiatu, sejmiku województwa - organ stanowiący i kontrolny gminy, powiatu, województwa. W skład rady ( gminy, powiatu, sejmiku ) wchodzą radni w liczbie zależnej od liczby mieszkańców, wybrani na kadencję czteroletnią na podstawie powszechnych, równych, bezpośrednich, tajnych oraz większościowych albo proporcjonalnych wyborów.

Referendum - najdalej idąca ( najpełniejsza ) forma demokracji bezpośredniej, odwołująca się do głosowania powszechnego wszystkich uprawnionych mieszkańców gminy, powiatu lub województwa. Referendum przeprowadza się z inicjatywy rady gminy, powiatu, sejmiku województwa lub na wniosek co najmniej 10% mieszkańców jednostki samorządu terytorialnego uprawnionych do głosowania i jest ono ważne, jeżeli wzięło w nim udział co najmniej 30% uprawnionych. Referendum może być przeprowadzone w każdej ważnej dla jednostki samorządu sprawie, mieszczącej się w zakresie ich zadań.

Regionalna izba obrachunkowa - organ kontroli i nadzoru nad jednostkami samorządu terytorialnego ( gminami, powiatami, województwami ) i innymi podmiotami komunalnymi ( m.in. związkami komunalnymi, samorządowymi osobami prawnymi ). Działania regionalnych izb obrachunkowych jako podmiotu nadzoru nad działalnością komunalną w zakresie spraw budżetowych obejmują badania uchwał budżetowych oraz ich projektów, a także sprawozdań z ich wykonania.

Samorządowe kolegium odwoławcze- organ wyższego stopnia ( odwoławczy ) w stosunku do jednoosobowych organów w gminie, powiecie i województwie ( wójta, burmistrza, prezydenta, starosty, marszałka ) lub wyjątkowo organów kolegialnych ( zarządów ), orzekający w indywidualnych sprawach należących do ich zadań własnych.

Środki specjalne - są środkami finansowymi gromadzonymi przez jednostki budżetowe na wyodrębnionych rachunkach bankowych na podstawie ustaw i uchwał organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego z tytułu spadków, zapisów i darowizn, w postaci pieniężnej na rzecz jednostki budżetowej, odszkodowań i wypłat za utracone lub uszkodzone mienie oddane jednostce budżetowej w zarząd bądź użytkowanie, sprzedaży zapasów środków materiałowych.

Układ wykonawczy budżetu - ułatwia wykonanie budżetu przez zarząd oraz pozwala radzie kontrolować, czy wykonanie budżetu odpowiada zasadom określonym w ustawie Prawo budżetowe i czy jest wypełnieniem woli rady wyrażonej w uchwale budżetowej. Układ wykonawczy budżetu charakteryzuje szczegółowość tj. ustalenia wg. jakiej klasyfikacji - pełnej( działy, rozdziały, paragrafy klasyfikacji budżetowej), czy zawężonej ( działy, rozdziały) ma być on opracowany oraz jakie jednostki organizacyjne i w jakim zakresie będą go realizowały. Określa to uchwała rady gminy podejmowana w ciągu 21 dni od dnia uchwalenia uchwały budżetowej ( zgodnie z art. 126 ust.1 ustawy o finansach publicznych ).

Użyteczność publiczna - są to zadania, których cel stanowi: "bieżące i nieprzerwane zaspokajanie zbiorowych potrzeb ludności w drodze świadczenia usług powszechnie dostępnych" ( ustawa o gospodarce komunalnej ). Poza sferą użyteczności publicznej gmina nie może prowadzić działalności w formach przewidzianych przez ustawę o finansach publicznych. W tym przypadku gospodarka komunalna może być prowadzona w formie spółki prawa handlowego.

Większość głosów - sposób i zasada obliczania głosów przy zajmowaniu, w postaci podejmowanych uchwał, stanowiska przez organy kolegialne. Wyróżnia się:
-większość względną ( zwykłą ), która oznacza taki wymóg dla akceptacji wniosku, zgodnie z którym liczba głosów "za" przewyższa liczbę głosów "przeciw", natomiast głosy wstrzymujące się nie są uwzględniane przy obliczaniu wyniku głosowania;
-większość bezwzględna oznacza taki wymóg dla akceptacji wniosku, zgodnie z którym liczba głosów "za" przewyższa , przynajmniej o jeden, sumę głosów oddanych przeciw wnioskowi i wstrzymujących się.
W praktyce, w sytuacjach gdy oddana została nieparzysta liczba głosów, oznacza to, że większość bezwzględną stanowi liczba będąca zaokrągleniem w górę, do najbliższej liczby całkowitej, liczby równej połowie ważnie oddanych głosów.

Zakład budżetowy- organizacyjno- prawna forma jednostki sektora finansów publicznych. Zakładami budżetowymi są te jednostki, które odpłatnie wykonują wyodrębnione zadania, pokrywają koszty swojej działalności z przychodów własnych. Zakłady budżetowe tworzą, przekształcają w inną formę organizacyjno-prawną, łączą i likwidują organy stanowiące koszty działalności oraz stan środków obrotowych i rozliczenia z budżetem. W planie tym mogą być dokonywane zmiany w ciągu roku w przypadku realizowania wyższych od planowanych przychodów i wydatków, pod warunkiem że nie spowoduje to zmniejszenia wpłat do budżetu ani zwiększenia dotacji z budżetu. Zakład budżetowy może otrzymywać z budżetu dotację przedmiotową; w zakresie określonym w odrębnych przepisach może otrzymywać dotację podmiotową lub dotację celowa na dofinansowanie kosztów realizacji inwestycji. Nowotworzonemu zakładowi budżetowemu może być przyznana jednorazowa dotacja z budżetu na pierwsze wyposażenie w środki obrotowe. Łącznie dotacje dla zakładu budżetowego nie mogą przekraczać 50% jego wydatków; nie dotyczy to wydatków inwestycyjnych.

Zamówienia publiczne - system wydatkowania środków publicznych przez państwo ( jego organy i agendy: państwowe jednostki budżetowe, państwowe zakłady budżetowe, państwowe fundusze celowe ) i podmioty samorządowe ( gminy, związki komunalne, komunalne osoby prawne, powiaty, województwa). Ustawa o zamówieniach publicznych przewiduje funkcjonowanie wyspecjalizowanego urzędu centralnego - Urzędu Zamówień Publicznych, posiadającego istotne uprawnienia decyzyjne i nadzorcze wobec postępowań przetargowych oraz jednostek zamawiających, a także określa zasady i konkretne procedury dokonywania zakupów publicznych. Najważniejszymi procedurami udzielania zamówień publicznych są:
1/ przetargi: ograniczony, nieograniczony- będące podstawowym trybem udzielania zamówień publicznych,
2/ negocjacje z zachowaniem konkurencji,
3/ zapytanie o cenę,
4/ zamówienie z wolnej ręki - rezultatem powyższego postępowania jest wybór oferenta, z którym zostanie zawarta umowa o wykonanie robót, dostaw czy usług

Zarząd komisaryczny - ustanowienie zarządu może nastapić po uprzednim przedstawieniu zarzutów organom jednostek samorządu terytorialnego i wezwaniu ich do niezwłocznego przedłożenia programu poprawy sytuacji. komisarza rządowego powołuje prezes Rady Ministrów na wniosek wojewody. komisarz rządowy przejmuje wykonywanie zadań i kompetencji organów samorządu odpowiedniego szczebla.